من فقط اشتباهی ۶میلیارد یورو را جابجا کردم! من اشتباهی بودم!

من فقط اشتباهی ۶میلیارد یورو را جابجا کردم! من اشتباهی بودم!

ابتدا سه اپیزود تاریخی را با هم مرور کنیم:

اپیزود اول: دویست سال قبل؛ «به غرب رفتم اسلام دیدم ولی مسلمان ندیدم و به مشرق برگشتم اسلام ندیدم، ولی مسلمان دیدم»، دویست سال پیش است، زمان قاجار؛ و این جمله را جمال‌الدین اسدآبادی گفته.

اپیزود دوم: «سرنگون می‌کنیم نظام پهلوی را… برقرار می‌کنیم حکومت علی را…». مرگ بر شاه مرگ بر شاه مرگ بر شاه!! ۴۰سال پیش است و مردم در تظاهرات خیابانی شعار می‌دهند.

اپیزود سوم: همین امسال، استاد برجسته حوزه و از انقلابیون چهل سال گذشته: چگونه است که کفار می‌توانند کشورداری کنند، اما ما نتوانسته‌ایم؟

سه اپیزود فوق، از دویست سال پیش تاکنون نشان می دهد که با وجود تمام تلاش ها و دستاوردها هنوز به نتیجه مطلوب نرسیده ایم. هنوز طعم خوش توسعه یافتگی در کام ما ننشسته است؟ هنوز تشنه و حیرانیم؟ مطئمنا تمام تلاش ها اشتباه نبوده است. اما قطعا جاهایی را اشتباه کرده ایم. کجای کار را اشتباه کرده ایم؟

انقلابیون تلاش شان را کردند تا «آدم‌های خوب» را جایگزین «آدم‌های بد» بکنند تا آرمان های‌شان محقق بشود (دکتر مصطفی نصر اصفهانی) اما یک غفلت بزرگ در نوع تفکر ایشان وجود داشت و آن غفلت از «نظام سازی» بود. نظام سازی یعنی طراحی سیستم ها به گونه ای که افراد بد هم مجبور شوند خوب عمل کنند. نظام سازی یعنی آنکه امکان اختلاس ۶میلیارد یورو یی وجود نداشته باشد.

اختلاس ۶ میلیارد یورو یی

تحلیل و تجویز راهبردی:

سیستم یعنی یک قاعده جمعی (قرارداد اجتماعی) منطقی و شفاف که منجر به یک رفتار تکرارپذیر می شود؛ به عنوان مثال به سیستم های پرداخت بانکی نگاه کنید اگر هزار نفر مختلف در هزار شهر (مکان متفاوت) در ساعات مختلف روز (هزار زمان مختلف) بخواهند پولی را کارت به کارت کنند محدودیت پرداخت ۳میلیون وجود دارد. به این می گویند رفتار تکرارپذیر. البته سیستم پرداخت بانکی، یک میکروسیستم (خرده سیستم) محسوب می شود. در برابر سیستم های کلانی مانند نظام دادخواهی و دادرسی، نظام بودجه‌ریزی، نظام اداری، نظام انتخابات، نظام تدبیر (سیاست گذاری و مقررات گذاری) و…

۵دشمن سیستم چه چیزهایی هستند؟

هر جا به جای یک قاعده جمعی شفاف و تکرار پذیر موارد زیر حاکم بود آنگاه سیستم نداریم: قضاوت های فردی، هیجانات شخصی، تصمیم گیری های موردی، رفتار مبتنی بر رابطه (و نه ضابطه) و شرایط غیرشفاف.

فساد ۶میلیارد یورو یی از کجا آمده است؟

دقیقا از تصمیم گیری های موردی مبتنی بر رابطه غیرشفاف بر اساس روابط شخصی. فساد ۶میلیارد یورو ی حاصل طمع و رانت خواری و زیاده خواهی نیست. این ویژگی ها (طمع، رانت خواری و زیاده خواهی) در همه ما آدم ها هست. این شرایط است که اجازه می دهد این ویژگی ها منجر به سوء استفاده شود یا خیر؟ فساد ۶میلیارد یورو یی حاصل سیستم فاسد است و نه افراد فاسد و گرنه فاسدها همه جای دنیا هستند. یک ایده طلایی وجود دارد که می گوید افراد خوب در سیستم های بد نیز، بد عمل خواهند کرد و افراد بد در سیستم های خوب، مجبورند خوب عمل می کنند.

اگر خاطرتان باشد چند سال پیش مهران مدیری سریالی ساخت به نام مرد هزار چهره (مسعود شصتچی) و ما هم طبق معمول به آن خندیدیم. اکنون زمان آن رسیده است که یک بار دیگر به فراز پایانی سریال توجه کنیم و این بار نخندیم و از این زوایه نگاه کنیم که چگونه سیستم ها از افراد معمولی، هیولا می سازند؟

حرفهای مسعود شصتچی در دادگاه و در دفاع از خودش:

چه دفاعی از خودم بکنم جناب قاضی من بی دفاعم! من شریف تربیت شدم من شریف بزرگ شدم! نه کسی منو می‌شناخت، نه کسی بنده رو می‌دید. نه ثروتمند بودم و نه هیچ چیز دیگر. همه سهم من از زندگی کار کردن در زیر زمین اداره بایگانی بود لای پرونده‌ها. من ساده بودم من همه چیز رو باور می‌کردم، سرم به کار خودم بود و شریف بودم. من نمی‌خواستم به بانک برم، من نمی تونستم طبابت کنم، من نمی تونستم سرهنگ باشم، من نمی‌خواستم شعر بگم، من مقاومت کردم تا حد توانم. اما من توانم کم بود. و من شروع کردم به بازی کردن و من شروع کردم به سرگرم شدن. و بعضی وقت‌ها یادم رفت که کجام. و من اشتباهی ام. من از اولش هم اشتباهی بودم. اما خدایا تو شاهدی که من کسی رو اذیت نکردم… من فقط اشتباهی بودم.

همین سیستم ها بودند که از اختلاس گر بالقوه ۶میلیارد یورو یی، اختلاس گر بالفعل حرفه ای درست کرد. او فقط اشتباهی در یک سیستم فاسد قرار گرفته بود!
سیستم ها دیده نمی شوند. ما درون سیستم ها به دنیا می آییم (نظام بیمارستان ها) و درون سیستم ها دفن می شویم (سازمان آرامستان ها). ترکیبی از مختصات بومی، تجربیات جهانی و قواعد عقلایی را باید بکار ببریم تا به یک سیستم نیمه ایدئال برسیم و سپس آن را در طول زمان بهبود دهیم.